در فقه شیعه، تقلید از مجتهد در فروع دین  (احکام عملی مانند نماز، روزه، حج، معاملات و...) یک ضرورت شرعی و عقلی است و دلایل متعددی از قرآن، سنت، عقل و اجماع برای آن ذکر شده است. در ادامه به مهمترین دلایل فقهی و اصولی این حکم اشاره میکنیم:

1. تعریف تقلید در فقه شیعه

تقلید به معنای مراجعه فرد غیرمتخصص (مقلِّد) به نظر مجتهد جامع الشرایط در احکام شرعی است. این عمل مبتنی بر آن است که مقلد با اطمینان به تخصص مجتهد، احکام دینی را از او فراگیرد.

2. دلایل قرآنی

• آیه? نفی حرج:
  «مَا جَعَلَ عَلَیْکُمْ فِی الدِّینِ مِنْ حَرَجٍ» (حج:78).
  این آیه نشان میدهد که شرع، تکلیفِ خارج از توان مردم را واجب نمیکند. از آنجا که استنباط احکام برای عموم مردم ممکن نیست، تقلید راهی برای رفع حرج است.
• آیه? سؤال از اهل ذکر:
  «فَاسْأَلُوا أَهْلَ الذِّکْرِ إِنْ کُنْتُمْ لَا تَعْلَمُونَ» (نحل:43 و انبیاء:7).
  اهل ذکر در روایات شیعه به فقها و عالمان دین تفسیر شدهاند. این آیه وجوب مراجعه به متخصصان دین (مجتهدان) را ثابت میکند.

3. روایات معصومین(ع)

• حدیث امام حسن عسکری(ع):
  «فَأَمَّا مَنْ کَانَ مِنَ الْفُقَهَاءِ صَائِناً لِنَفْسِهِ، حَافِظاً لِدِینِهِ، مُخَالِفاً عَلَى هَوَاهُ، مُطِیعاً لِأَمْرِ مَوْلَاهُ، فَلِلْعَوَامِ أَنْ یُقَلِّدُوهُ» (وسائل الشیعه، ج27، ص131).
  این حدیث صریحاً تقلید عوام از فقهای واجد شرایط (صائن، حافظ دین، مخالف هوای نفس) را جایز میشمارد.
• وصیت امام صادق(ع) به مفضل:
  «إِنَّمَا عَلَى النَّاسِ أَنْ یَأْخُذُوا مَا قُلْتَ وَ یَدَعُوا مَا تَرَکْتَ» (کافی، ج1، ص53).
  این روایت بر لزوم پیروی از فقها در بیان احکام تأکید دارد.

4. دلایل عقلی

• قاعده? عقلی «لزوم رجوع جاهل به عالم»:
  عقل حکم میکند که فرد ناآگاه در هر رشتهای باید به متخصص آن مراجعه کند. در احکام دین نیز همین قاعده جاری است.
  • مثال: اگر فردی پزشک نباشد، در بیماری به پزشک مراجعه میکند؛ در احکام شرعی نیز باید به مجتهد رجوع کند.
• امتناع تکلیف مالایطاق:
  شرعاً تکلیف کردن به چیزی که خارج از توان عموم مردم است (مانند استنباط مستقیم احکام از منابع)، باطل است. بنابراین تقلید راه حلی عقلانی برای عمل به تکلیف است.

5. اجماع فقهای شیعه

• تمام فقهای شیعه از قدیم تاکنون (مانند شیخ مفید، شیخ طوسی، محقق حلی، علامه حلی، شیخ انصاری، امام خمینی و...) بر وجوب تقلید از مجتهد جامعالشرایط در فروع دین اجماع دارند.
• امام خمینی: «تقلید در احکام فرعیه از مجتهد اعلم واجب است» (تحریر الوسیله، ج1، ص5).

6. اصول فقهی

• اصل برائت:
  اگر فردی به حکم شرعی دسترسی نداشته باشد، طبق اصل برائت (عدم تکلیف در صورت شک) عمل میکند، اما این اصل تنها در موارد محدود جاری است و تقلید راه مطمئن تری برای رعایت احکام است.
• حجیت ظنِّ معتبر:
  در فقه شیعه، ظنّی که از راه معتبر (مانند فتواى مجتهد) به دست آید، حجت است. بنابراین، تقلید از مجتهد به عنوان منبع ظنّ معتبر، پذیرفته شده است.

7. شرایط مجتهد و لزوم تقلید از او

• مجتهد باید زنده، اعلم (آگاهتر از دیگران)، عادل، و شیعه? دوازده امامی باشد.
• دلیل شرط اعلمیت: احتمال خطا در مجتهد غیراعلم بیشتر است و تقلید از اعلم، احتیاط در دین محسوب میشود.

8. استثنائات و موارد جایگزین

• اگر دسترسی به مجتهد ممکن نباشد، فرد میتواند به احتیاط عمل کند یا از فتوای مجتهد قبلی (مُتَمَکِّنٌ مِنَ الرُّجُوع) پیروی نماید.

جمعبندی نهایی

تقلید از مجتهد در فروع دین به دلایل زیر واجب است:
1. نفی حرج از مردم در یادگیری احکام پیچیده.
2. دستور قرآن به مراجعه به اهل علم.
3. تأکید روایات بر پیروی از فقها.
4. دلیل عقلی بر لزوم رجوع جاهل به عالم.
5. اجماع فقها به عنوان یکی از ادله? چهارگانه? استنباط.

این حکم نه تنها نافی تعقل نیست، بلکه خود مبتنی بر خرد ورزی و نظام مندسازی ارتباط عوام با متون دینی است.

منابع:

• قرآن کریم
• کتب حدیثی شیعه (کافی، وسائل الشیعه)
• کتب اصول فقه (فرائد الاصول شیخ انصاری، رسائل امام خمینی)

متون فقهی (تحریر الوسیله، جواهر الکلام